Opinie door Ann Claeys en Saloua Berdai-Chaouni
Waarom richt het onderzoeksproject DiversElderlyCare zich enkel naar ouderen met migratie-achtergrond? Zijn de problemen en de ervaringen van Belgische ouderen dan niet belangrijk genoeg? Kan je het vandaag nog wel maken om in te delen volgens cultuur of origine? Zouden we niet beter de integratie benadrukken, en de verschillen achterwege laten?
Met DiversElderlyCare wil Erasmushogeschool Brussel de ervaring van dementie en dementiezorg bij ouderen met migratie-achtergrond en hun omgeving in kaart brengen. Op basis van deze gedeelde ervaringen door ouderen met Marokkaanse, Turkse en Italiaanse roots, hun mantelzorgers en professionele zorgverleners willen we nagaan hoe dementiezorg beter kan aansluiten bij de noden van deze ouderen. Tijdens de uitvoering van ons onderzoeksproject, krijgen we soms te maken met bovenstaande vragen en opmerkingen. Hoog tijd om hier eens dieper op in te gaan.
Mensen niet reduceren tot enkel ‘cultuur’ of ‘afkomst’
Eerst is het belangrijk om te benadrukken dat we vanuit de visie van DiversElderlyCare mensen niet willen reduceren tot enkel ‘cultuur’ of ‘afkomst’. Vanuit het kruispuntdenken of intersectionaliteit kunnen we stellen dat veel meer kenmerken bepalend zijn voor iemands gezondheid, situatie en handelen. Elke oudere, ongeacht zijn herkomst, heeft zijn eigen leven geleefd. Vele factoren en life-events hebben hier een invloed op gehad, wat elk leven uniek maakt. Dit maakt ook de gezondheidssituatie en zorgvraag van elke oudere uniek. Intersectionaliteit maakt ons tevens attent op structurele maatschappelijke mechanismen die onderliggend zijn aan het verschil in ieders beleving, handelen en situatie. Sommige van deze beïnvloedende factoren of mechanismen zijn zichtbaar, maar sommige zijn ook onzichtbaar. En voor sommige factoren, bij een aantal minderheden in de samenleving, zijn we zelfs blind.
Onderzoek kan helpen om die blindspots te ontdekken, om zowel de gelijkenissen als de specifieke elementen bij ouderen beter te begrijpen. Dit draagt bij tot de vormgeving van een betere zorg waar ieders nood kan gezien worden, om er zo goed mogelijk aan tegemoet te komen. Pas dan zijn we echt bezig met (recht op) maatzorg voor iedereen.
Dit betekent tegelijkertijd dat de focus op (migratie)achtergrond, origine en etniciteit bewaard blijft, om specifieke blindspots (zoals sensibilisatie, toegang tot zorg, …) te kunnen aanpakken. Als we deze specifieke problemen benaderen vanuit een té brede visie, dan worden we blind voor de zaken die vallen buiten de zogenoemde ‘norm’ en kan niets bereikt of veranderd worden rond deze specifieke blinde vlekken.
Eerder onderzoek heeft aangetoond dat de migratie-gebonden maatschappelijke positie bij etnisch culturele minderheden in het Westen voor een belangrijke mate hun gezondheid, gezondheidsvaardigheden en toegang tot zorg determineert. We hebben als maatschappij te lang de vergrijzing bij ouderen met migratie-achtergrond genegeerd of hadden er allerlei assumpties rond, zoals ‘ze hebben geen hulpvraag’. Tegelijkertijd wijzen recente studies naar het verhoogd risico op het krijgen van dementie bij diezelfde groep. In zo’n geval, menen we dat een focus op achtergrond, origine of etniciteit, zonder de doelgroep te stigmatiseren, legitiem is.
De voorgeschiedenis van de arbeidsmigrant
Daarnaast zien we dat opmerkingen zoals “wij moeten ons niet aanpassen, zij moeten zich aanpassen aan het beschikbare aanbod” of “men woont al zo lang in België en men spreekt nog altijd niet de taal”, duiden op het ontbreken van kennis over de migratiegeschiedenis van België. Zulke redeneringen worden namelijk volledig ontkracht als men de situatie zou bekijken vanuit de invalshoek waarin deze arbeidsmigranten naar België kwamen, hier verbleven, aan de samenleving hebben bijgedragen en hier een leven opbouwden. De beslissing om te blijven is vaak nooit genomen. Bij het ouder worden blijft vaak enkel nog de vraag ‘wat als ik was teruggekeerd’ onbeantwoord. De migratie liet vaak een diepe indruk, soms zelfs diepe littekens achter. Ook opmerkingen over de minimale beheersing van taal (Nederlands) moeten genuanceerd worden. De arbeidsmigranten van de jaren 60 werden als ‘gastarbeiders’ beschouwd waarbij geen taal- en inburgeringsaanbod was voorzien. De geleerde taal was vaak werkgerelateerd, en vermindert of verdwijnt soms bij het ouder worden, doordat men niet meer gaat werken of door aandoeningen zoals dementie. Het is bij dementie een natuurlijk en universeel gegeven dat men terugvalt op de eerst aangeleerde taal of dialect.
De impact van migratie is soms zo groot op iemands leven, dat we beter van migratie-sensitieve zorg zouden spreken, in plaats van cultuursensitieve zorg.
Cultureel competente zorgverlening
De vraag aan de zorgverlener om sensitief te zijn voor iemands achtergrond bij deze ouderen betekent een vraag naar een efficiënte en kwalitatieve zorg. Jammer genoeg wordt deze vraag vaak als een vraag tot ‘aanpassing van zorg’ geïnterpreteerd. Een open, warme, toegankelijke houding van een zorgverlener is een deelaspect cultuursensitief of cultureel competent werken. Bij cultureel competent werken wordt de zorgverlener zich ook bewust van zijn eigen cultuur, positie in de maatschappij en de structuren hierrond op institutioneel niveau, om van daaruit in relatie te gaan met hulpvrager met bijna altijd een andere cultuur en positie in de maatschappij. Cultureel competent werken houdt dus heel wat meer voorbereiding en inspanning in, dan enkel een goede bedoeling. Een zorgverlener kan dit niet op zijn eentje, ook de zorgorganisaties en het zorgbeleid dienen hierin hun verantwoordelijkheid te nemen.
Jammer genoeg is het urgentiebesef rond deze thematiek bij de zorgorganisaties miniem. Het is voor zorgorganisaties aanlokkelijk om te stellen dat groepen met niet-westerse cultuur de zorg opnemen binnen het eigen netwerk en dat zij geen zorgvraag stellen, en dat er dus ook geen aanbod moet voorzien worden. We mogen hopen dat mensen kunnen steunen op een ruim informeel netwerk, en dat dit een belangrijke steun kan zijn voor mensen. Toch is er meer en meer evidentie dat dit niet geldt voor iedereen binnen deze groepen en dat de zorgvraag bij deze ouderen en hun mantelzorger wel degelijk – al dan niet zichtbaar – aanwezig is. Zorgorganisaties in onze huidige diverse maatschappij worden verondersteld iedere burger te kunnen helpen. Als zorgorganisaties geen aansluiting vinden bij bepaalde subgroepen van burgers, dan is het essentieel om na te gaan of er iets schort aan de aanpak of het aanbod. Naast de bovenstaande verklaringen wordt soms het bieden van zorg op maat als argument gegeven door zorgvoorzieningen voor het ontbreken van specifieke acties naar ouderen met migratie-achtergrond. Volgens die visie is er geen specifiek diversiteitsbeleid meer vereist is. Toch geven steeds meer studies aan dat als zorg op maat effectief geboden wordt, het vaak betekent dat dit vooral afgestemd en voornamelijk gericht is naar een witte, Westerse doelgroep.
One size does not fit all
In een streven naar sociale rechtvaardigheid (equity) waarbij eenieder de zorg krijgt die hij nodig heeft, in plaats van dat iedereen dezelfde zorg krijgt (equality), kunnen we stellen: “One size does not fit all.” Het is niet effectief om aan iedereen dezelfde zorg te geven of aan te geven dat men geen verschillen ziet en dat iedereen hetzelfde behandeld wordt, want dit heeft meestal niet de gewenste uitkomst in de praktijk.
We kunnen dus besluiten dat er meerdere gegronde redenen zijn om dit onderzoek te doen, en om de situatie van de oudere met dementie en met een migratie-achtergrond, en zijn mantelzorgers onder de aandacht te brengen. We willen de aandacht vestigen op de levensgeschiedenis, het levensverhaal, de eigen gewoontes en tradities van de oudere, in plaats van te vervallen in culturele (vaak herleid tot een bepaalde religie) stereotypen. We willen de aandacht vestigen op de zichtbare en onzichtbare barrières waarmee oudere met dementie en met een migratie-achtergrond, en zijn mantelzorgers dagdagelijks te maken hebben, ook in hun zoektocht naar kwalitatieve zorg.
Dit opiniestuk is ook te lezen op de wetenschapsblog wtnschp.be
Diverse Elderly Care 